Dwaj święci i klucze

Kiedy powstał, jak się zmieniał i co zawiera herb stolicy Wielkopolski?

Zdarza się, że najbardziej skomplikowane są sprawy oczywiste. Dotyczy to także herbu miejskiego, którego definicja brzmi: „Herb miejski to charakterystyczny znak miejskiej wspólnoty samorządowej skonstruowany na wzór znaku terytorialnego według określonych reguł heraldycznych. W Polsce herby miast mogą być tworzone zgodnie z ustawą z dn. 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach”. Nie inaczej było z herbem stolicy Wielkopolski.

Od XIV wieku

Pierwszy herb Poznania znany jest z pieczęci miejskich. Według ustaleń wybitnego znawcy tematyki Mariana Gumowskiego, dotyczy pieczęci: dużej i sekretnej, pochodzących z początków XIV wieku. Pierwsza służyła do sygnowania najważniejszych dokumentów grodzkich, sekretna była używana na co dzień przez urzędników, niekiedy zastępowała główną pieczęć miejską. Najstarszy zachowany dokument z herbem Poznania pochodzi z 1344 roku.

Na dużej pieczęci Poznania od samego początku widniała brama forteczna (miejska) o trzech basztach, nad którą była umieszczona tarcza herbowa z orłem bez korony. Na bocznych wieżach stali święci: Piotr trzymający klucz i Paweł dzierżący miecz. Po bokach widniały gwiazdy i półksiężyce, a pośrodku bramy dwa skrzyżowane klucze i równoramienny krzyżyk. Dookoła pieczęci znajdował się napis: „Sigillum civitatis Poznanie” (Pieczęć miasta Poznania). Pieczęć taka widnieje w zachowanych dokumentach miejskich z wieków XIV-XVII. Była więc używana przez około 300 lat. Jej piękny tłok z XIV wieku zachował się do dziś w Archiwum Państwowym w Poznaniu, a jego kopia wręczana jest osobom szczególnie zasłużonym dla miasta.

Równolegle z wielką pieczęcią używana była inna, sekretna, już bez herbu miasta, jedynie ze skrzyżowanymi kluczami i tarczą z orłem, a także pieczęć bardzo uproszczona, zawierająca jedynie dwa skrzyżowane klucze. Średni herb miasta zawierał też (choć nie zawsze) napis: „S. [igillum] civitatis posnaniensis” (Pieczęć miasta Poznania).

Skąd półksiężyce?

Taka symbolika jest typowa dla pieczęci i herbów miejskich z okresu średniowiecza i epoki nowożytnej, zwłaszcza w odniesieniu do murów, baszt i bram. Święci Piotr i Paweł są patronami miasta, ale też patronują katedrze poznańskiej – głównej świątyni Poznania (poza oczywiście kolegiatą pw. św. Marii Magdaleny, która funkcjonowała w lewobrzeżnej części miasta do drugiej połowy XVIII wieku).

Łatwo wytłumaczyć obecność orła na tarczy herbowej. Symbolizuje książęcych założycieli miasta: Przemysła I i Bolesława Pobożnego. Brak korony na głowie godła sugeruje książęcy stan obydwu braci. Jedyną do dziś nierozstrzygniętą zagadką są półksiężyce i gwiazdy widniejące po obu bokach świętych postaci, choć próby jej rozwikłania podejmowano. Według zasad heraldyki oznaczają herb Leliwa, ale do tej pory nie udało się ustalić związku osoby pieczętującej się tym herbem ze stolicą Wielkopolski. Istnieją opinie, jakoby gwiazdy i księżyce miały symbolizować moc księcia i zostały dodane dopiero w XIV wieku. Te szczegóły do dziś są przedmiotem dyskusji i analiz między heraldykami i znawcami dawnych pieczęci, które z pewnością jeszcze będą trwały długo.

Święty Piotr trzymający klucz do miasta symbolizuje związek Poznania (i archidiecezji poznańskiej) ze stolicą Piotrową, Święty Paweł z mieczem  – męstwo i przestrzeganie prawa

W XVI wieku używano także pieczęci sekretnej z orłem bez tarczy i stosownym napisem. Napisy, o różnej treści, występowały na pieczęciach Poznania aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Duży herb miejski był używany także w latach 1793-1807, m.in. na pieczęciach sądowej, sekretariatu miejskiego, dyrekcji policji. Herb miasta najpełniej prezentował się wtedy na pieczęci magistratu, ale z niemieckim napisem: „Siegel des Magistrats der Hauptstadt Posen von Süd Preussen” (Pieczęć magistratu stolicy Poznania – Prus Południowych).

Wierszem o symbolach

Herb Poznania pojawiał się w tzw. stemmatach, czyli wierszowanych utworach nawiązujących do symboliki zawartej w herbach (prywatnych i miejskich). W 1580 roku w oficynie Jana Wolraba ukazał się zbiór wierszy o herbie miasta Poznania. Jest w nim najstarszy, najbardziej znany i najczęściej cytowany wiersz o tej tematyce:

„Bezpieczny bądź Poznaniu, czyście-ć [pięknie] wieże stoją,

Stróże stojąc nad nimi najmniej [bynajmniej] się nie boją:

Orzeł wysoko lata, Piotr i Paweł w niebie.

Bóg, święci, król, twa cnota bronią zawżdy ciebie”.

Inne wiersze z tego zbioru, podobne duchem, akcentują najważniejsze elementy herbu: siłę murów i wież, opiekę świętych i orła państwowego czuwających nad miastem. Jeszcze w 1707 roku ukazał się inny wiersz:

„Klucze dwa w jednej bramie, górnych ziem stolico,

Za zaszczyt w herbie nosisz, jedyna forteco,

Na ciebie tak burzliwe zewsząd biją fale,

Lecz Bóg w pociechę zmieni, twoje wszystkie żale”.

Widać tu wyraźne nawiązanie do niełatwych losów miasta.

Przetrwał do dziś

Herb Poznania z elementami zawartymi w wersji średniowiecznej w zasadzie przetrwał do dzisiaj, ale z wieloma szczegółami budzącymi zastrzeżenia i uwagi heraldyków. Znanych jest wiele analiz, będących przedmiotem dyskusji specjalistów, ponieważ herb Poznania (zresztą nie tylko tego miasta) występuje w różnych wersjach i odmianach zarówno w oficjalnych wyobrażeniach, w dokumentach, jak i stylizacjach.

W oficjalnej wersji utrzymano biel murów i szat świętych – symbolizujących czystość, oraz niebieskie tło całego wyobrażenia, oznaczające m.in.: niebo, Matkę Bożą, wiarę, stałość, lojalność i powietrze. Żółte (złote) są: aureole świętych, ich atrybuty oraz skrzyżowane klucze i krzyżyk w prześwicie bramy; także półksiężyce i gwiazdy. Święty Piotr trzymający klucz do miasta symbolizuje związek Poznania (i archidiecezji poznańskiej) ze stolicą Piotrową, Święty Paweł – z mieczem i księgą – męstwo i przestrzeganie prawa. Orzeł wzoru średniowiecznego, piastowskiego, ma już koronę. Istnieją opinie, że grecki krzyżyk nad skrzyżowanymi kluczami oznacza samorządność. Kolorystyka była zmieniana i modyfikowana, dlatego spotykane w dawnych dokumentach i na ulicach Poznania herby miasta różnią się nieco w szczegółach. Dodajmy, że biel i czerwień przeważały w herbie miasta aż do utraty przez Polskę niepodległości i takie kolory widzimy w wizualizacji najważniejszego symbolu miasta, umieszczonego jeszcze w XVI wieku w Ratuszu.

Stołeczne ambicje

Tradycyjny herb miasta został przywrócony w 1991 roku, a 27 maja 1997 roku Rada Miejska Poznania przyjęła herb autorstwa Jerzego Bąka. Dziś herb ten występuje przede wszystkim na sztandarze i fladze miasta, na łańcuchu prezydenta Poznania, na dziedzińcu Urzędu Miasta, w formie granitowej mozaiki, na pojazdach komunikacji miejskiej, na taksówkach, latarniach ulicznych i hydrantach, na budynkach oświatowych oraz na plakietkach mundurowych strażników miejskich. Widnieje również na oficjalnych dokumentach miejskich.

Na pewno wiele zastrzeżeń można zgłosić wobec korony nad herbem Poznania (dodanej w 1997 roku), która nie jest z godna z zasadami heraldyki miejskiej. Podobne korony występują nad herbami Warszawy, Krakowa i Gniezna, zaspokajając ambicje stołeczne mieszkańców...

Jak oceniać herb Poznania? Symbol ten, w wersji pełnej i uproszczonej, spotkamy w stolicy Wielkopolski niemal na każdym kroku, w infrastrukturze miasta –  w budynkach zarówno dziś urzędowych, m.in. przy placu Kolegiackim, jak i w zabytkowych – przede wszystkim w Ratuszu. Swym zróżnicowaniem odwzorowanie to cieszy oczy mieszkańców i turystów, niekiedy drażni heraldyków i znawców herbów miejskich. Ale jest i stanowi pamięć o przeszłości. I tak już będzie zawsze.